Het handschrift van P.H. Goos over de geschiedenis van het bisdom Antwerpen
Op deze webpagina wil ik informatie geven over een waardevol manuscript dat ik op zondag 2 februari 2014 dank zij de secretaris van FV Regio Kempen heb kunnen bekijken ten huize van een relatie van de huidige bezitter.
Door de familie Cogels te Antwerpen werd ca. 1923 een manuscript, "in hare archieven bewaard", ter inzage gegeven aan stadsarchivaris buiten kader en stadshistoricus van Antwerpen Floris Prims, die er een artikel over schreef in de Bijdragen tot de Geschiedenis: F. Prims, 'Kerkelijk Antwerpen op het einde van de 17de en bij het begin van de 18de eeuw. een Kataloog van de kerken, kloosters, godshuizen, enz., in: Bijdragen tot de Geschiedenis, 15 (1923-24), p. 761-778.
- de voorpagina van het tijdschriftnummer: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/Voorpagina.jpg
- de bladzijden die de inleiding van Prims tot de publicatie van gegevens uit het manuscript bevatten: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/760-762.jpg en http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/762-763.jpg
Prims neemt in zijn artikel uitsluitend gegevens over betreffende de situatie van de Antwerpse stadparochies. Zoals verder zal blijken bevat het geschrift veel meer.
Na een lezing georganiseerd door de historische kring Taxandria op 30 januari sprak Theo Peeters, secretaris van Familiekunde Vlaanderen Regio Kempen, mij aan om mij te informeren over enkele oude boeken die op dat ogenblik bij iemand lagen, die door FV Regio Kempen georganiseerde lessen had gevolgd. 's Anderendaags stuurde Theo mij een mail door met foto's van die oude boeken; ik zag toen dat het in werkelijkheid ging om een tweedelig manuscript over de geschiedenis van het bisdom Antwerpen. Ik telefoneerde daarover met bisdomarchivaris Jos Van den Nieuwenhuizen, die toen al suggereerde dat het een manuscript kon zijn waar Prims over geschreven had; Jos wist ook te vertellen dat er in het Stadsarchief foto's waren die Prims had laten maken van dat manuscript.
Foto's in de bijlage bij de mail die Theo mij doorstuurde en aan de hand waarvan Jos kon vaststellen dat het waarschijnlijk ging om een manuscript waaruit Prims reeds foto's had laten maken:
- de rug van de 'boeken': http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0311.jpg en http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0311_recht.jpg
- het titelblad van de biografie van de eerste bisschop van Antwerpen, Franciscus Sonnius, 'kettershamer': http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0312.jpg
- het titelblad van de biografieën van de Antwerpse bisschoppen na Sonnius: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0313.jpg
- het titelblad van het tweede boekdeel: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0315.jpg
- een van de plattegronden van de Antwerpse parochies, nl. Sint-Jacobsparochie: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0314.jpg
Zondag 2 februari ben ik samen met Theo naar de 'boeken' gaan kijken, die in bezit waren van Mevr. Van Lander - Olieux, eertijds huishoudster van pastoor André Hendrix, maar op dat ogenblik ten huize lagen van Chris Falleyn, cursist van Theo en schoonbroer van de zoon van die huishoudster. Het manuscript maakte op mij een overweldigende indruk door de uitermate verzorgde kalligrafie,de ingeplakte gravures en houtsneden, de formidabel mooi getekende plattegronden en niet in het minst de tekeningen van gebouwen. Ik vernam een en ander over de herkomst, wat mij onmiddellijk deed twijfelen aan de rechtmatigheid van het bezit.
In telefonisch overleg hebben Jos Van den Nieuwenhuizen en ik 's avonds duidelijk kunnen vaststellen welk manuscript daar juist getoond was ten huize van Chris Falleyn en ook dat het naar alle waarschijnlijkheid ten onrechte in het bezit van Mevr. Van Lander - Olieux was. Dit heb ik telefonisch meegedeeld aan de zoon van Mevr. Van Lander, Julien. Ik heb er op aangedrongen dat hij het manuscript zo spoedig mogelijk naar het bisdom(archief) zou brengen. Julien Van Lander zei me toen dat zijn moeder er reeds vroeger over gesproken had om die 'boeken' naar kardinaal Danneels te brengen, en ook dat zijn moeder en hij juist daarvoor overleg hadden gepleegd en dat die boeken onmiddellijk terug bij hen thuis zouden moeten komen, dat ze er geen geld voor wilden hebben, maar wel de boeken aan de bisschop zelf wilden overhandigen, als zijn moeder één ding zou krijgen: een mis op haar uitvaart. Ik heb gezegd dat ik dat een prima idee vond en heb dat in telefoons en mails de volgende dagen voorgesteld aan verschillende vicarissen en aan Olivier Lins, de privésecretaris van de bisschop. Jos Van den Nieuwenhuizen heeft mondeling dit alles woensdagnamiddag uitvoerig toegelicht in een gesprek met Olivier Lins, die onmiddellijk daarna mij telefoneerde en mij meedeelde dat de bisschop bereid was om het manuscript vrijdag 7 februari ca. 18 u. te gaan ophalen bij Mevr. Van Lander. Maar toen ik woensdagavond telefoneerde met Julien Van Lander bleek die van gedacht veranderd; hij verwees mij naar Chris Falleyn, die zei dat hij het manuscript aan iemand anders ter inzage had gegeven en dat hij verder geen tijd had om zich met die zaak bezig te houden. Donderdagmorgen heb ik dat gemeld aan het bisdom. Ook heb ik per mail de Rijksarchivaris op de hoogte gesteld.
Vrijdag heb ik Marie-Juliette Marinus van het Stadsarchief van Antwerpen (Felixarchief) gevraagd naar de foto's die Prims heeft laten maken, en ben ik dan verder nagegaan hoe het zit met de rechtsgrond van het bezit door de wed. Van Lander. Hierbij is de archivaris van het aartsbisdom Gerrit Van den Bosch betrokken geworden en die stelde na een onderzoek van de dossiers van de betrokken priesters, de dekens Cogels en Hendrix vast dat het manuscript eigenlijk nog altijd eigendom is van de familie Cogels, meer bepaald van de erfgenamen van kanunnik Thierry Cogels, die het door erfenis volkomen rechtmatig in zijn bezit had toen hij in 1976 stierf. Zijn opvolger, André Hendrix, heeft bij zijn pensionering in 1995 ten onrechte die ‘boeken’ meegenomen uit de pastorie van Ukkel, zodat die na zijn dood ook ten onrechte in het bezit zijn geraakt van zijn huishoudster.
Diverse leden van de familie Cogels zijn reeds ondertussen gecontacteerd. Volgens hen wist of weet niemand van de erfgenamen iets af van het manuscript van Goos dat in het bezit van hun familie en van deken Cogels zou zijn geweest. Zij willen alle medewerking verlenen aan de opsporing van het manuscript en lieten verstaan het best kon gedeponeerd worden in het bisdomarchief (of in een ander archief of een erfgoedbibliotheek) als het zou teruggevonden worden.
Marie Juliette vond op maandag 10 februari de foto's die Prims had laten maken. Ik heb dan onmiddellijk scans laten maken. Die zijn mij gisterenavond toegestuurd. Vervolgens heb ik deze webpagina gemaakt.
Beschrijving van het manuscript
(op basis van het artikel en de foto's van Prims, de mails en foto’s van Chris Falleyn en Theo's en mijn herinneringen aan wat we op zondag 2 februari hebben gezien)
Petrus Henricus Goos, Encronologium Episcoporum, Decanorum et Canonicorum Cathedralis Basilicae Marianae Antverpiensis, 2 dln., Antwerpen, 1717 (datum op titelblad van dl. 2), papier, 2 x ca. 90 ff., geïllustreerd met tekeningen en ingeplakte gravures, kaarten en plattegronden, 57 op 43 cm., ca. 2 x 7 cm. dik.
Een verkorte titel Encronologium Episcoporum 1 en 2 staat op de rug van de twee boekdelen (zie foto http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0311.jpg en http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0311_recht.jpg). Prims spreekt over Enchronologium Episcoporum, maar zowel op de rug van beide delen als op het titelblad van het tweede deel staat Encronologium (verlatijnst Grieks, voor zover ik zie een neologisme van de zeer geleerde humanist die Goos blijkbaar was) (titelblad van het tweede deel: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0315.jpg).
Het handschrift is eigenlijk een convoluut dat volgens het plan van een bisdomgeschiedenis van die tijd (vgl. de bisdomgeschiedenis van Foppens; uit latere tijd ook nog de Synopsis van De Ram) is opgezet; het is waarschijnlijk niet helemaal afgewerkt geraakt.
Het bevat o.a.:
- Illustrissimus ac reverendissimus dominus Franciscus Sonnius Malleus Haereticorum. ... e Cathedra Silveducensi translatus. Primus Antveriensium Episcopus: biografie van de de eerste bisschop van Antwerpen, o.a. met tekeningen van zijn grafmonument (naar de bekende gravure) en van het godsdienstgesprek van Worms (waarschijnlijk naar een onbekende gravure) (titelblad: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0312.jpg)
- Petrus Henricus Goos, Series Chronologica Episcoporum Ecclesiae Beatae Mariae Virginis Antverpiae, 1717: biografieën van de Antwerpse bisschoppen na Sonnius in chronologische volgorde (titelblad: http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0313.jpg)
- biografieën van de kanunniken van het kathedraalkapittel van Antwerpen, o.a. een relatief uitvoerige bibliografie van Adriaan van Utrecht / paus Hadrianus VI, die korte tijd kapitteldeken was, met daarbij ingeplakt gravures waarschijnlijk uit het boek van Burman (er is ook plaats voorzien om drie gravures of tekeningen van penningen aan te brengen)
- een lijst van de parochies van het bisdom per dekenij; lijsten per parochie van de eigendommen van de kerkfabriek en andere kerkelijke instellingen (met kaarten?)
- 6 zeer gedetailleerde plattegronden van de parochies van de binnenstad van Antwerpen
Deze plattegronden zijn bestudeerd door Floris Prims voor zijn artikel in de Bijdragen van 1923-24. De foto's die toen gemaakt zijn (uit het Felixarchief):
http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/FA001.jpg (de plattegrond van Sint-Jacobsparochie)
(vgl. de foto van Chris Falleyn http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/DSC_0314.jpg)
http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/FA002.jpg (de plattegrond van Sint-Andriesparochie)
http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/FA003.jpg (de plattegrond van Sint-Walburgisparochie)
(over Anna de Torres: http://www.dendermonde.be/product.aspx?id=3721)
http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/FA004.jpg (de plattegrond van de parochie van de kathedraal, noordelijk deel)
http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/FA005.jpg (de plattegrond van de parochie van de kathedraal, zuidelijk deel)
http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/FA006.jpg (de plattegrond van Sint-Jorisparochie)
Voorlopig heb ik na Prims nog één verwijzing naar
het manuscript gevonden, maar op basis van Prims en de foto's in het
Stadsarchief van Antwerpen:
Berthe Rantz, ‘Un bas-relief surnommé “Semini”', in: L'antiquité classique,
55 (1986), p. 245-282; zie
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/antiq_0770-2817_1986_num_55_1_2180;
voor de de pagina waarop de verwijzing te vinden is:
http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/antiq_0770-2817_1986_num_55_1_T1_0250_0000.jpg;
Rantz citeert een nota van de kaart, waarop het Steen staat, i.v.m. de poort van
het Steen en het beeldje van Semini: "Porta antiquissima in qua habetur ichon
idoli Priapi, quod priscis temporibus Antverpienses adorasse traditur" (tekst
aan de auteur bezorgd door Walter Couvreur). Rantz weet te zeggen dat de kaarten
(en dus het manuscript van Goos) in 1923 eigendom waren van de familie Cogels,
maar dat men in 1986 niet meer wist waar ze waren; ze stonden toen naar alle
waarschijnlijkheid nog altijd in de pastorie te Ukkel, maar deken Hendrix had
verzuimd dat te melden aan de erfgenamen van Thierry Cogels).
- Cataloog van kerken, kloosters en godshuizen van Antwerpen, waarover Prims spreekt in zijn artikel in de Bijdragen (met tekeningen en plattegronden van gebouwen)
Ik zag o.a. een tekening van de zijkant van Sint-Jacobskerk vanuit de Lange Nieuwstraat met in de verte de kathedraal, een van het Rubenshuis, enz.
Ook zag ik een plattegrond van de kathedraal met nummers op de plaats van de altaren, die dus waarschijnlijk verwijzen naar een legende. Vermoedelijk gaat het om het origineel van de plattegrond, die in 1914 door een anonieme tekenaar gekopiëerd is en gepubliceerd in het boek over de kathedraal uit 1993 en in de catalogus van Reünie. Zie http://www.leerhuislelie.be/Goos%20Encronologium/pag-34-35-19_Anoniem_laatac.jpg
Marcel Gielis (14 februari 2014)
(op basis van een eerdere webpagina van 10 februari 2014)
